Početkom decembra 2022 se navršava 81 godina od osnovanja logora „Staro sajmište“, koji je bio najveći nemački logor tokom Drugog svetskog rata na području Jugoistočne Evrope. Sagovnik na ovu temu je Milovan Pisari, saradnik Instituta za filozofofiju i društvenu teoriju i član Upravnog odbora Memorijalnog centra „Staro sajmište“ u Beogradu.
-Logor na Starom sajmištu je najveći logor u Beogradu i Jugoistočnoj Evropi. Karakteristika nemačkih nacista je da u okupiranim zemljama imaju logore za određene kategotrije civila. Pre formiranje logora na Sajmištu Nemci su ubili sve muške Jevreje, o ostali su žene i deca. Cilj formiranja ovog logora je obračun sa jevrejskim stanovništvom, kaže Milovan Pisari, istoričar.
Preostali Jevreji koji nisu ubijeni u logoru Topovske šupe, žene sa decom su dovođeni na Staro Sajmište iz Beograda i ostatka okupirane Srbije. Pre početka Drugog svetskog rata je u Srbiji bilo 6.500 Jevreja. Od avgusta do novembra je streljano oko 5000 muških Jevreja, tako da su ostale samo žene i deca.
– Okupacine vlasti su objavile oglas u datašnjim novinama da se preostali Jevreji jave u policijsku upravu za Jevreje i da će biti prebačeni u druge logore. Kada su stigli su logor videli su šta ih čeka. U poviljonima su bili drveni kreveti na tri sprata, bez grejanje. Logoraši su umirali od gladi, hladnoće, bolesti kao i nehumanih postupaka nemačkih vojnika, napomilje Pisari.
Glavni komandant logora od decembra 1941. do marta 1942. bio je Herbert Andorfer, podoficir SS-ovac. Posle marta 1942. godine obavljao je operativne zadatke u Srbiji i Sloveniji, da bi 1944. godine borio se protiv italijanskih partizana. Posle rata je pobegao u Južnu Ameriku. Kada je saznao da ga ne traže za zločine, vratio se u Nemačku , gde je radio kao ugostitelj. Šesdesetih godina prošlog veka, kada je krenulo lov na naciste, uhapšen je i osuđen na 22 meseca kao saučesnik u ubijanju Jevreja. Nakon toga je pušten i živeo je do 2004. godine.
– U logoru Staro Sajmište je doveden 6.500 Jevreja što iz Beograda, Šapca, Kragujevca i drugih gradova pod nemačkom okupacijom, kao i 600 Roma. Februara 1942. godine Nemci su odlučili da likvidiraju logoraše. Naredba je stigla iz Berlina od najvišeg čelnika Vermarta Ajhmana. Iz Nemačke je stigao gasni kamion zvani dušebubka gde su ubijani logoraši. U njemu je moglo da strane 70 ljudi, to je bila pokretna gasna komora. Šoferi su pustili gas u deo gde su bili Jevreji i ubijali ih. Nemci su pre toga, delili deci bombone i obećavali da će tim kamionom da budu prevezeni u drugi logor, pa su logoraši jedva čekali da užu u kamion, objašnjava, naš sagovornik.
Beograđani su pomagali Jevrejima da pobegnu iz grada i spasu se odlaska u logor. Država Izrael je proglasila 154 Srba kao pravednika što najveće jevrejsko priznanje za pomoć tokom holokausta. Pisma Jevreja su uspela da odu van logora, ali ne postoje poznati slučajevi da je neko izvučen iz logora. Što se tiče Roma, jevrejska bolničarka Matilda je pomogla da pojedini Romi dobiju potvrdu da su starosedeoci Beograda, na koje se nisu odnosili rasni zakoni .
– Posle likvidacije Jevreja i Roma, Staro Sajmište postaje prihvatni logor za civilno stanovništvo. Nemcima je trebala radna snaga , pa u logor dolaze srpski civili u dogovoru sa Nezavisnom državom Hrvatskom iz Jasenovca, ali su vraćene jer nisu bili sposobni za rad. Veći deo zarobljenika dolazi posle ofanzive na Kozaru, leta 1942. godine, kada ustaše uhvačenje Srbe ubijaju, a Nemci uglavnom muškarce su dovodile na Sajamište, navodi Pisari.
Nakon savezničkog bombardovanje Srbije na Uskrs 1944. godine, Nemci predaju logor na upravljenje ustašama, jer se logor nalazio na područje NDH. Aktivan je bio do jula 1944 , za tri meseca ustaše su se zverski odnosile prema zatvorenicima iz Srema i Slavonije. Nemci su ratne zarobljenike premestili u osnovni logor Milićeva ciglana na Zvezdari, o kojem nema informacije. Poslednji zatočenici kao i prvi logoraši na Sajmištu su Jevreji, koji su došli maja 1944 godine sa Kosmeta i Albanije koji su tu boravili mesec dana, a posle njih su došlu mađarski Jevreji iz logora u Boru.
– U narativu koji se forsirao posle Drugog svetskog rata , nije bilo mesta za civilne žrtve zbog forsiranja bratstav i jedinstva. Sajmište je bio logor za civile, pa je to razlog što se dugo čekalo da se postavi prva komemorativna ploča i spomenik. Jedan deo zgrade su koristili učesnici radnih akcije, dok su deo dat umetnicima koji su tu stvarali. Odluka srpskog parlamenta februara 2020. godine, da se formira Memorjalni centar Staro sajmište je dobra i počela je rekonstrukcija dva muzeja: Muzej „Jevrejski logor Zemun“, gde su bili zatočeni Jevreji i Romi i Muzej „Prihvatni logor Zemun“, gde su bili civili i antifašti, zaključuju istoričar Pisari.
