DOKUMENTI: Istorija zločina i nasilja nad Srbima i SPC u Crnoj Gori

Koreni zločina i nasilja nad Srpskom pravoslavnom crkvom u Crnoj Gori zasnovani su u vihoru Drugog svetskog rata. Na prostoru Crne Gore najveće posledice su nastale u bratoubilačkom građanskom ratu, koji se u osnovi odvijao u oružanim sukobima jedinica Narodno Oslobodilačke Vojske (NOV) i Jugoslovenske Vojske u Otadžbini (JVuO), odnosno između parizana i četnika.

Zadojene ideologijom komunizma i ciljevima obnove državnosti Crne Gore, jedinice NOV su u Crnoj Gori uništavale sve što je imalo obeležje bilo kakve veze sa Kraljevinom Jugoslavijom ili sa srpstvom. Poznati su brojni zločini jedinica NOV nad uglednim srpskim porodicama i prema sveštenstvu Srpske pravoslavne crkve. Komunisti su crkvene velikodostojnike smatrali nosiocima i zaštitnicima starog „reakcionarnog sistema i sa njima se trebalo obračunati“ na najbrutalniji način. Nažalost u tome su bili dosledni i činili su to na neprimeren i zločinački način.

U situaciji terora, nasilja, masovnih likvidacija nevinih i nedužnih, koju su stvorili komunisti, počev od kraja 1941. godine pa do kraja rata i okupacije, posebno su stradali sveštenici Srpske pravoslavna crkva, Mitropolije crnogorsko-primorske. O tome rečito govori izvještaj koji je mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije (Lipovac) uputio Svetom sinodu Srpske pravoslavne crkve 2. februara 1944. U izveštaju su preneti sledeći podaci: [1]

„1) Na teritoriji ove eparhije tokom protekle tri godine dana porušeni su i zapaljeni sljedeći manastiri: Reževići, Gradišta, Ždrebaonik, Župa i Bijela.

2) Skoro svi ostali manastiri koji su u sastavu Mitropolije crnogorsko-primorske oštećeni su, ruinirani i materijalno opustošeni, odnosno pokradeni, jer je većina manastira pod kontrolom komunističke organizacije.

3) Sveštenomonasi su dijelom pobijeni, mnogi od njih su bjekstvom od komunista sebi spasili život i tako izbjegli smrt i time, zbog više sile, napustili manastire.

4) Komunizam je ovamo nanio velika zla našem narodu. Ubistva, pustošenja, paljevine, teror i slično trpio je naš nacionalni svijet. Crkva je žestoko stradala. Sedamnaestoro braće naše sveštenika ubijeno je od komunista.

5) Sa područja ove eparhije okupator je uhapsio i internirao devet sveštenih lica van granica Crne Gore.

Porušeni i opljačkani manastiri i mnogobrojne crkve širom Crne Gore, devastirani su, sa srušenim ikonostasima, obijenih vrata i polomljenih prozora, jezivo su izgledali, a pojedini od njih služili su za zatvaranje stoke, kao manastir Reževići, na primjer.[2]

Tokom 1941. godine pobijeni su:

1) Sveštenik Vasilije Božarić, paroh rogamski, ubijen je 15. novembra 1941. kao jedna od prvih žrtava komunističkog terora. Komunistima se nije sviđao njegov nacionalni i hrišćanski rad s narodom njegove parohije i zato je ubijen. Bio je žrtva onih koji su mu pljuvali na krst.

2) Jerej Petar Vujović, paroh meteriško-drušićki, kod Župe Dobrske, ubijen je u Kunovom prisoju 1941. godine. Partizani su ga poslije bestijalnog mučenja i iživljavanja nad njim, živog bacili u jamu dubine oko 70 metara, a po svjedočenju ljudi koji su u to vrijeme bili djeca, čuvajući stoku u okolini jame u koju je bio bačen otac Petar Vujović, njegov vapijući glas, pozivajući za pomoć, čuo se iz jame pet dana nakon što je u nju bačen.

3) Arhimandrit Nikodim (Janjušević), starješina manastira Župa kod Nikšića, ubijen je od partizana 29. juna 1941. godine. Ubijen je u manastiru, da bi manastir potom opljačkali. Odnijete – pokradene su sve manastirske dragocjenosti kao i šesnaest (16) igumanovih odlikovanja.

4) Novo Karadžić, svršeni bogoslov iz Zapala kod Lijeve Rijeke, ubijen je 1941. godine na zvjerski način od svojih rođaka.

5) Jerej Bogdan Cerović, paroh žabljački, ubijen je 5. novembra 1941. zajedno sa svojim sinom jedincem Dragutinom. Komunisti su potom na Jevanđelju u crkvi u Barama Žugićkim, napisali: “Likvidirasmo popa Bogdana Cerovića, razbojnika. Ako se ne urazumiš i tebe će snaći što je njega snašlo.”[3]

Tokom 1942. godine pobijeni su:

1) Jeromonah Teofan (Bajatović) sabrat manastira Kosijereva ubijen je na Badnji dan 1942. Odveden je iz manastira i odmah ubijen, a potom je njegov leš bačen u jamu u selu Vidno kod Vučedola.

2) Protosinđel Varnava (Bućan), nastojatelj manastira Podlastva u Grblju, ubijen je 24. januara 1942. Nalazio se na dužnosti nastojatelja manastira Podlastva samo nekoliko dana, jer je prethodno boravio u Albaniji. Iz manastira je izveden od komunista i poslije mučenja i iživljavanja nad njim, ubijen je, a njegovo tijelo unakaženo. Poslije nekoliko dana od ubistva njegov leš je pronađen na guvnu kod Svetog Stefana.

3) Jeromonah Gavrilo (Dabić), starješina manastira Župa kod Nikšića, odveden je od partizana iz manastira na Blagovijesti 1942. godine, ubijen, a njegovo unakaženo tijelo pronađeno je poslije nekoliko dana, bačeno u jami zvanoj Ploča kod Dragovoljića.

4) Jerej Novo Delić, paroh planinopivski, koji je kao paroh na dužnosti u svojoj parohiji proveo samo nekoliko mjeseci, ubijen je 3. aprila 1942, a potom je njegov leš bačen u bunar na mjestu zvanom Berišina Luka.

5) Jerej Risto Jaramaz, paroh kosijerevski, ubijen je na Jovandan 1942. na putu zvanom Knež do Petrovića. Partizani su mu poslije egzekucije stavili epitrahilj oko vrata i krst u ruku.

6) Pop Pavić Keković, paroh pavkovićki, ubijen je početkom juna mjeseca 1942. godine.

7) Pop Vaso Popović, paroh vučedolski, ubijen je od komunista između Božića i Bogojavljenja 1942. Prije njegove egzekucije, ponudu komunista da priđe njima odbio je riječima: “Ja sam vojnik Hristov”.

8) Popa Rada Popovića, paroha veličkog, ubili su partizani u Špilji na Sinjajevini. U isto vrijeme ubijen je i protojerej Lazar Radonjić, paroh rečinski.

Tokom 1943. ubijeni su:

1) Sveštenik Savo Pejović, paroh poborsko-lastvanski, ubijen je iz zasjede 26. avgusta 1943.

2) Pop Golub Čukić iz Vasojevića.

Tokom 1944. ubijeni su:

1) Jerej Stanko M. Šaulić, paroh tepački, ubijen je 30. decembra u Nikšiću.

2) Mihajlo Barbić, paroh krtoljski,

3) Krsto Marković, paroh oraško-štitarski,

4) Đuro Tomović, paroh prošćenski,

5) Petko Jovanović, teolog,

6) Janko Šćepanović, bogoslov.“[4]

Kako piše protojerej Džomić u trećoj knjizi “Stradanje Srpske Crkve od komunista”, provereni i autentični podaci govore da su komunisti u toku Drugog svetskog rata pobili više od 480 srpskih sveštenika, monaha i bogoslova na prostoru Jugoslavije. Negde se pominju i podaci od 524 sveštenika.

Zločini komunista su često bili propraćeni monstruoznim obredima, pesmom i veseljem, nad izmučenim, iskasapljenim i unakaženim žrtvama. Ubijstva su prije svega bila antisrpske i ideološke prirode, jer žrtve nisu htele, niti mogle prihvatiti ponude da se pridruže komunističkom pokretu, jer su bili i ostali verni Bogu i Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Surov tretman imali su prema pravoslavnim sveštenicima jer su u njima videli svoje glavne ideološke protivnike u odnosu prema narodu i Kraljevini Jugoslaviji.

Bestijalna iživljavanja pratile su obično pesme, kojima su mrtve hteli da ponize, a žive da zaplaše:

“Nosim kapu sa tri roga i borim se protiv Boga”,

“Ustaj seljo, ustaj rode, da se braniš od gospode, od popova mantijaša i ostalih zelenaša”,

“Padaj, kišo, krv operi kud prolaze proleteri”,

“Mi smo protiv Boga i vladara, protiv crkve i oltara”…[5]

Kakav je odnos komunista u Crnoj Gori bio prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi i srpskom narodu najbolje se vidi iz Naredbe KPJ za Crnu Goru od 05. 02. 1942. godine:

„Strogo pov. NAREĐUJEMO: Komandantima i političkim komesarima sa područja: Kolašina, Mojkovca, Berana, Bijelog Polja i Andrijevice, da odmah bez razmišljanja ili traženja nekih dodatnih obavještenja pod hitno organizuju napad na Vasojevićko pleme, jer su oni veliki – Srbi. Njih treba najstrožije kazniti tako – ubijajući sve redom, sve za koga se zna da nije za našu ideologiju. Ne rukovodeći se na pol i starost, žene i djecu, ne pitajući nikoga za krivce. Kuće konfiskovati, a potom zapaliti, stoku zaplijeniti.

Ukoliko bi neko od partizanskih vojnika pokušao da ne postupi po ovoj naredbi, komandanti imaju takve na licu mjesta streljati. Prilikom napada na Vasojeviće partizanska vojska mora dobro voditi računa, da ne dođe do sukoba između njih i okupatorske vojske, koju naše partizanske jedinice ne smiju da napadaju, pridržavajući se strogo naredbe Vrhovne partizanske komande izdate 27. 12. 1941. godine, a sa kojom su upoznati svi naši komandanti i politički komesari i povjerenici. Ovu naredbu izdaje rukovodstvo KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak.

Vlado Martinović – Bajica
Milovan Đilas

1. februara 1942. godine

Dakle, meta napada partizana bio je srpski narod u mnogim delovima Crne Gore, posebno na prostoru Stare Hercegovine, dok su imali dogovor o nenapadanju sa okupatorom. Ova monstruozna naredba pretočena je i u pesme koje su uperene protiv Vasojevića i Srba uopšte. U zimu 1942. godine Đilasove pristalice su pevale:

„Hej, Vasovo srpsko pleme, komunizma stiže vrijeme,

Crveni se barjak vije, nestat mora Srbadije,

Hvala Titu, hvala Blažu, što naciju stvori našu,

Istorija sad se piše da nijesmo Srbi više.“

Iz ovih stihova očigledno se vidi da i aktuelna vlast u Crnoj Gori sprovodi u kontinuitetu komunističku ideologiju prema srpskom nacionalnom pitanju.

Skoro sve „komunističke legende“ u Crnoj Gori ogrezle su u zločinima prema srpskom narodu i Srpskoj pravoslavnoj crkvi i ne zaslužuju istorijsko društveno pamćenje, poštovanje niti priznanja koja su im data nakon Drugog svetskog rata. Mnogi od njih lično ili naređivanjem potčinjenima učinili su nenadoknadivu štetu srpskom narodu na prostoru Crne Gore i Istočne Hercegovine. Zbog takvog antisrpskog delovanja bili su omiljeni kadrovi Josipa Broza Tita, jer to niko nije bolje mogao da učini od njih.

Radi primera, navedeni su neki od narodnih heroja koji su počinili velika zla i zločine prema srpskom narodu bez suda, zakona, pravde i na neopisivo svirep način:

Peko Dapčević (1913–1999), Ordenom narodnog heroja odlikovan 22. oktobra 1945. godine.

Jovo Kapičić (1919–2013), Ordenom narodnog heroja odlikovan 10. jula 1950. godine.

Sava Kovačević (1905–1943), za narodnog heroja proglašen 6. jula 1943. godine.

Dragica Pravica (1919–1942), za narodnog heroja proglašena 8. juna 1945. godine.

Svetozar Vukmanović Tempo (1912–2000), Ordenom narodnog heroja odlikovan 20. decembra 1951. godine.

Jedini među narodnim herojima iz Crne Gore, koji je zbog savesti i uočavanja antisrpskog delovanja Titovog režima imao hrabrosti da se odupre i javno kaže bio je Milovan Đilas (1911–1995). Ordenom narodnog heroja odlikovan 27. novembra 1953. godine. Odlukom Vojnog suda, Orden mu je, kao i sva druga odlikovanja, oduzet 14. oktobra 1957. godine.

Matija Bećković, koji je godinama bio blizak sa Milovanom Đilasom, tvrdio je da se Milovan Đilas još na suđenju izjasnio kao Srbin, kao i to da je tada izjavio da je raspravu o crnogorskom nacionalnom pitanju napisao po službenoj dužnosti i da je tražio veštačke razlike između „srpskog i crnogorskog naroda“.

U knjizi „Revolucionarni rat“, Milovan Đilas je opisao kako se sporio sa rođenim ocem i ubeđivao ga je da oni nisu Srbi, na šta mu je otac odgovorio da ako Crnogorci nisu Srbi ima li onda uopšte Srba. Očeve reči pojašnjava pa kaže da je njihovo značenje to da su Crnogorci ustvari najveći Srbi. Takođe opisuje i to kako su postojala sporenja sa Savom Kovačevićem, koji je u nacionalnom pogledu odstupao od nametane partijske linije, a koji kao i Đilasov otac nije prihvatao da nije Srbin.[6] Verovatno je i doveden u takvu bezizlaznu situaciju od strane Tita da strada u bici na Sutjesci, jer je već bio zbog svirepih zločina omražen u srpskom narodu Crne Gore i Hercegovine.

Milovan Đilas nije mogao više da nosi dva osnovna greha svog antisrpskog delovanja, a to su „lijeva skretanja“ i „pasja groblja“. Monstruozni zločini komunista nad Srbima 1941-1942. godine nisu dovoljno opisani a nisu ni mesta zločina označena na pravi način, dostojan čoveka. Mnogi intelektualci uporno ćute i danas ovom zločinu. Ne osuđuju ga javno ni do dan danas.

Jedan od takvih monstruoznih zločina bio je i zločin nazvan „Pasje groblje“, koji se dogodio na Badnji dan, na veliki pravoslavni praznik 1942. u Kolašinu.[7]

Tu se vidi da je taj masakr imao ritualan karakter, jer se dogodio planski, smišljeno, na veliki, najradosniji narodni praznik, baš na način kako su to radile i ustaše u NDH. Model zločina komunista u Crnoj Gori i ustaša u NDH bio je u mnogim elementima sličan. O tome je pisao i Radovan Kalabić. Evo šta Kalabić kaže o ovom monstruoznom zločinu komunista nad Srbima:

„Na Badnji dan, 6. januara 1942, sledbenici Josipa Broza Tita u Crnoj Gori počinili su jedan od najmonstruoznijih zločina u Drugom ratu, koji je po svojim razmerama i načinu izvođenja poprimio sva obeležja kolektivnog, ritualnog i satanskog smaknuća. Partizani su na taj svečani dan, uoči najradosnijeg hrišćanskog praznika po pravoslavnom kalendaru, zverski ubili 373 potpuno nedužna civila u Kolašinu. Na dan sveopšteg opraštanja i pomirenja.„

Kao tipičan primer planiranog komunističkog zločina i ubijanja najviđenih i uglednih Srba u narodu može se uzeti primer streljanja Mihaila Mandića, crnogorskog barjaktara i nosioca mnogih ordena za hrabrost u Balkanskim i Prvom svetskom ratu, koji je pozvan na razgovor u partizansku komandu u Kolašinu, a potom ubijen sa tri sina: Radosavom, Mašanom i osamnaestogodišnjim Jovom. Oni su ubijeni na Badnji dan 1942.g. u lugu pored Tare, na mestu koje se zvalo “Pasje groblje”, jer je jedan Mihailov sin, Miljan, bio u četnicima.[8]

Masakr je izvršen maljevima i tupim predmetima. Neke od umorenih naknadno su kasapili, pošto bi opljačkali sve najvrednije stvari na njima do zlatnih krunica u vilicama. Žrtve su bile oba pola, svih uzrasta i zanimanja, a najviše ih je bilo iz redova uglednih domaćina, sudija, trgovaca i zanatlija. Nisu bila pošteđena ni deca, ni najstariji. Kako bi ih dodatno ponizili, njihovi dželati ostavili su ih sve nesahranjene i niko im nije smio prilaziti. U Lugu, na desnoj obali reke Tare, pored pobijenih podigli su i jedan drveni krst, na koji su razapeli ubijenog psa. Po tome je ovo valjda jedinstveno groblje u svetu dobilo ime „Pasje“.“[9] A upravo oni komunisti koji su napravili to „pasje groblje“ jesu monstrumi i životinje.

Sve je bilo brižljivo isplanirano od strane komunista na visokom položaju, jer ovaj zločin je imao i za cilj da razbukta bratoubilački rat u srpskom narodu, u čemu su i uspeli.

Zašto vlast u Crnoj Gori i danas ćuti o zločinima komunista iz Drugog svetskog rata? Odgovor jeste jasan, zato što baštini „krvave tekovine bratoubilačkog rata“ i ne priznaje antifašistički karakter borbe JVuO, odnosno četnika. Zato vlast u Crnoj Gori slavi 13. jul kao Dan ustanka, što je laž i neistina jer se radilo o narodnom ustanku a ne komunističkom ustanku i revoluciji. Komunisti su nakon masovnog narodnog ustanka protiv okupatora učinili sve da se desi bratoubilački rat, uvodi crnogorstvo i zatire sve što je srpsko. Tako su se, na primer, Sava Kovačević, general Peko Dapčević, general Jovo Kapičić i Svetozar Vukmanović Tempo takmičili ko će više naneti zla Srpskoj pravoslavnoj crkvi i srpskom narodu. Rukovodili su se istim načelima kao njihov ideolog Josip Broz Tito. Podsticali su partijske rukovodioce na terenu da osnivaju preke sudove, od novembra 1941. do maja 1942. godine“.

Tako je „Prijeki sud Save Kovačevića“ osudio na smrt i ubio mnoge porodice na prostoru Crne Gore i istočne Hercegovine. Ubijstva su izvođena na monstruozan i ritualan način, slično kako su to činile ustaše NDH.

Navedeno je nekoliko karakterističnih primera koji potvrđuju iznetu kvalifikaciju.

Prva žrtva neviđenog terora u opštini Grahovo bio je Filip Maksimov Kešeljević. Filip je rođen u Vilusima 1888. godine. Kao mladić odlazi na rad u Ameriku. Uglednog domaćina Filipa Kešeljevića sačekale su u zasedi „borci“ Save Kovačevića 22. novembra 1941. godine i ubile. Sava Kovačević zabranjuje da se za ubijenim Srbima u znak žalosti nosi crnina. Filipova supruga Marija Kešeljević i kćerka Vidosava Kešeljević prema pravoslavnom običaju obukle su crninu. Kada su to čuli, 17. marta 1942. godine odvode ih iz njihove porodične kuće na Viluse. Ožalošćena Marija i njena kćerka Vidosava ubijene su u blizini crkve Svetog Mateja na Vilusima, a potom bačene u krečanu pored crkve.

Sava Kovačević je svoj „Prijeki sud“ premestio iz Grahova u trebinjsku Lastvu 4. januara 1942. godine. On naređuje tzv. „udarnoj grupi“ koju je predvodio Milosav Mićo Aleksić da na Badnji dan 1942. godine na Trebinjskim brdima ubije Jovana Mišeljića i Savu Kovača. Grupa Mića Aleksića nije izvršila zadatak, zbog čega Sava Kovačević šalje jaču parizansku jedinicu odnosno „kaznenu ekspediciju“ koju je predvodio Dimitrije Bulajić – jedan od najvećih komunističkih egzekutora. Ova kaznena ekspedicija dolazi u Trebinjsku šumu sredinom januara 1942. godine, i kreće u krvavi pir ubijajući najuglednije Srbe.

Srbi u Trebinjskoj šumi bili su izloženi teroru koji je sprovodila Dragica Pravica, koja je imala svoju „kaznenu ekspediciju“ i sa saradnicima provodila u delo naredbe Save Kovačevića. Te naredbe su, sa stanovišta srpskog naroda, bile skoro identične ustaškim naredbama, kojima se nastojao promeniti sistem vrednosti srpskog naroda, kako bi pod strahom prihvatio komunističku ideologiju bratoubilačkog rata.

„Udarne grupe“ su hvatale bez ikakve krivične odgovornosti ugledne meštane Srbe, stanovnike sela Trebinjske šume i odvodili ih na stratišta. Ubijajali su ih na isti način kao što su to radile ustaše, bacajući ih žive u hercegovačke jame i ponore.

Sredinom januara 1942. godine u Lastvi je formiran Prvi udarni bataljon za borbu protiv „pete kolone“ na prostoru Nikšića i Trebinjske šume.

Lokalno partizansko rukovodstvo Šume trebinjske, koje je ranije sastavilo spiskove za hapšenje, obratilo se Operativnom štabu sa molbom da mu pošalje u pomoć udarnu grupu za likvidaciju „pete kolone“ u šest sela Trebinjske šume.[10] Te „kaznene“ jedinice su u noći 5. na 6. februar 1942.godine preduzele opsadu pomenutih šest sela i pohvatale veliki broj civila-meštana, koji nisu pružili nikakav otpor. „Prijeki sud Operativnog štaba u Lastvi osudio je na smrt njih osmoricu. Tada su u Lastvi ubijeni: Vaso Kraljević, Gajo Kraljević, Savo Kraljević i Nikola Kraljević, Đuro Delić, Vlado Vreća, Tomo Bašić (bivši poslanički kandidat za srez Trebinje), i njegov maloljetni sin Lazar Bašić, učenik trebinjske gimnazije. Očevici su kasnije pričali da je otac Tomo davao 100 volova da mu puste maloljetnog sina, međutim sve je bilo uzalud. Ubijeni su obojica.“ Ovaj zločin se dogodio 7. februara 1942. godine.

Partizani su svoje „izmišljene neprijatelje“ ubijali i bacanjem u više kraških jama:

Jama Sviti do
Olgu Gojšinu iz sela Jasenica – Lug (govorila više stranih jezika), Maru Zečević i Anđu Zečević partizani ubijaju i u jamu bacaju krajem marta 1942. godine. Komunisti u istu jamu bacaju i celu porodicu Joković iz sela Diklići, početkom aprila 1942. godine. Italijani koji su obezbijeđivali željezničku prugu tražili su da im dečak Anđelko Joković pokaže put za selo Lopoč u Bobanima. Po Anđelkovom povratku, saradnici Dragice Pravice hapse malog Anđelka, njegovu majku Maru i oca Savu (Savo je bio duševni bolesnik koji se i prije rata lečio), odvode ih i bacaju u krašku jamu Sviti do. Mali Anđelko imao je samo 13 (po nekima 15) godina… Rodbina i prijatelji su 2002. godine izvadili iz jame kosti mučenika i sahranili ih kod crkve Sv. Varvare u selu Đedići.

Prebilova jama
Ova jama nalazi se u blizini sela Krnjevići. Djevojku od nepunih 17 godina, Ljubicu Bulajić sa Vilusa, koja je bila kod rodbine u Trebinjskoj šumi, partizani odvode i bacaju u Pribilovu jamu 2. februara 1942. godine. Svoje dželate, bezdušne krvnike ova djevojka molila je i preklinjala da joj poštede život… Zločinci su ostali gluvi na vapaje nedužne djevojke i hladnokrvno je ubili. Na isti način mučene su i ubijene djevojke iz srpskog sela Prebilovci, bačene u Šurmanačku jamu 6. avgusta 1941. godine. Pribilova jama i Prebilovci… srpska rana neprebolna… Posmrtni ostaci ove srpske mučenice, Ljubice Bulajić, izvađeni su iz jame i preneti u portu crkve Sv. Varnave u selu Đedići 2002. godine. Posle njenog ubistva, partizani su u Pribilovu jamu bacili i Obrena Odavića iz sela Lug i Krsta Tomovića iz sela Dobromani.

Jama Golubnjača
U blizini sela Gomiljani nalazi se jama Golubnjača, u koju su aprila 1942. godine, na Veliki četvrtak, dovedni i ubijeni viđeniji ljudi Trebinjske šume. Partizani su u ovu jamu bacili sledeće Srbe, stanovnike Trebinjske šume: Todora Džodža, Šćepana Džodža, Jova Vuletića, Dušana Pupića, Ružicu Džodžo i Aniku Bubalo.

Seriji zločina u Trebinjskoj šumi prethodilo je monstruozno ubistvo kaluđera manastira Duži. Ovi kaluđeri bili su Rusi, koji su se naselili na prostor Kraljevine Jugoslavije, posle tzv. „Oktobarske revolucije“ uz odobrenje kralja Aleksandra I Karađorđevića. Po smernicama Operativnog štaba za Hercegovinu, odveli su iz manastira Duži kaluđere Ruse i nedaleko od manastira ubili ih motkama. Njihova imena su: Evgenije Černjevski, Mihailo Sokolov, Jovan (Lukijan) Gašpar. Oni su ubijeni 23. decembra 1941. Kakva surova smrt i stradanje braće Rusa koji su mislili da su našli spas u svom srpskom narodu.

Kao i na Grahovu, nakon ubistva uglednog Srbina Filipa Kešeljevića, teror Save Kovačevića nastavio se u Trebinjskom kraju ubistvom uglednog domaćina i svata kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića Đoka Vukašinovića iz sela Potkraj u Zubcima. Đoko je sa svojom suprugom Ružom imao osmoro dece: sinove Milana, Đorđa i Vladimira i kćerke Anđu, Darinku, Zorku, Stanu, Anu. U mladosti išao je na rad u „crnu Ameriku“. Po povratku iz Amerike važio je za dobrostojećeg domaćina i uglednog Srbina. Kao takav izabran je u grupu svatova – Hercegovaca, koje je kralj pozvao na svoje venčanje sa rumunskom princezom Marijom 1922. godine u Beogradu. Sava Kovačević hapsi Đoka Vukašinovića 24. januara 1942. godine i ubija ga u Lastvi na Savin dan, 27. januara.

Pop Jovo Danilović došao je u selo Potkraj da obiđe svoju ožalošćenu sestru Ružu, suprugu Đoka Vukašinovića. Od sestre Ruže odlazi do druge sestre u selo Turmenti, gdje ga partizani hapse. Po hapšenju, odvode ga na Istihan gdje ga ubijaju.

Navedeni događaji kasnije su od komunističkih vlasti zamagljeni i prikrivani pod nazivom „lijeva skretanja“. Istina je da su to bila brutalna ubistva pravoslavnih Srba u Crnoj Gori i Hercegovini, od strane ekstremnih komunista u prvim godinama rata, 1941. i 1942. godine. Ubistva su vršena i kasnije u toku rata, pa čak i posle „oslobođenja“ ali se o njima dugo nije smelo govoriti niti pisati, iako je bilo 1839 žrtava u Crnoj Gori i 522 žrtve u Hercegovini.

Bacanja u jame i masovna ubijstva nedužnih Srba izazvala su masovan otpor i ustanak rodbine, koja se u ogorčenju i jadu dala na hvatanje i hapšenje komunista zločinaca „jamara“.

Svestan da ostaje bez podrške u narodu, bez novih vojnika, Josip Broz Tito se formalno okomio na rukovodstvo KPJ za Crnu Goru i Boku, optuživši ih za “masovne likvidacije protivnika NOB”. Tako su 8. aprila 1942. godine smenjeni: Božo Ljumović, Blažo Jovanović, Savo Brković, Periša Vujošević, Vido Uskoković, Radoje Dakić, a Milovan Đilas i Ivan Milutinović su kažnjeni partijskim „ukorom pred isključenje“. Baš primerene kazne za zločine koje su počinili. U suštini svi su oni i dalje ostali u vrhu partije i partizanskog pokreta, ubrzano napredovali baš zbog tih zasluga i zločina nad srpskim narodom. Tito je izgubio realnu podršku naroda u Crnoj Gori gde su počinjeni zločini. Prozvani su „jamarima“ i morali su otići na prostor Bosne i Hercegovine.

Dalje stradanje Srba od sredine 1942. na prostoru Crne Gore i Hercegovine sprečile su jedinice JVuO, pod komandom đenerala Dragoljuba Mihailovića. Došlo je vreme da se mesta zločina i stratišta srpskog naroda u Crnoj Gori, Srbiji i Republici Spskoj obeleže na dostojanstven način i iznese istina o zločincima. Komunisti su ubijali srpski karakter i biće Crne Gore i bili glavni promoteri crnogorske nacije.

Navedene bolne istorijske činjenice još su teže za srpski narod u Crnoj Gori danas, kada vlast baštini najcrnje tekovine komunista, pa je Đilasova pesma iz 1942. godine i danas aktuela i tako živa: „…ISTORIJA SAD SE PIŠE DA NIJESMO SRBI VIŠE…“!?[11] Od te pesme i sam Đilas je odustao i stidio se njenih posledica, ali vlast Mila Đukanovića je i danas nosi u duši i promoviše, na različite načine.