Srpska pravoslavna crkva je priznala autokefalnost raskolničke Makedonske pravoslavne crkve. Proces razbijanja SPC-a, koji je, na inicijativu Josipa Broza, počeo 1967. godine, a nastavljen 2002. pod kontrolom CIA, ovog maja završili su Aleksandar Vučić i patrijarh Porfirije Perić. Odricanjem od prava na svoju makedonsku arhiepiskopiju, SPC je stvorila uslove za priznanje Kosovske, Bosanske i Hrvatske pravoslavne crkve. Izdaju, kakva nije zabeležena u istoriji SPC-a, bez pogovora su prihvatili političari iz vladajućih i opozicionih stranaka, članovi Srpske akademije nauka i umetnosti, nezavisni intelektualci i obični vernici. Svi su se ćutke odrekli najvažnijeg identitetskog dela srpske istorije i stotina hramova i manastira.
Piše: Predrag Popović
Raskol u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, dug 55 godina, okončan je pre dve nedelje priznanjem autokefalnosti tzv. Makedonske pravoslavne crkve. Prvi put u istoriji SPC se dobrovoljno odrekla jedne svoje arhiepiskopije. Makedonskim raskolnicima prepustila je brojne zadužbine Nemanjića, Karađorđevića i ostalih srpskih vladara, duhovno i kulturno blago koje svedoči o nastanku srpske srednjovekovne državnosti.
– Sabor naše Crkve blagosilja i odobrava, prihvata i priznaje autokefalnost Makedonske pravoslavne crkve – rekao je patrijarh Porfirije Perić u skopskom Sabornom hramu Svetog Klimenta Ohridskog, posle zajedničke liturgije s arhiepiskopom Stefanom, poglavarom Makedonske pravoslavne crkve.
Porfirije je, s blagoslovom Aleksandra Vučića, postao prvi patrijarh koji je razbio jedinstvo Srpske pravoslavne crkve. Kroz istoriju, svi okupatori su uvek udarali na SPC, na razne načine pokušavajući da je unište. Turci, Bugari, Nemci i Albanci, pa i jugoslovnski komunisti, rušili su hramove, ubijali sveštenike i monahe, prisiljavali na promenu vere, osnivali paralelne verske zajednice, preduzimali su sve što su mogli, ali nikada nisu uspeli da otmu celu arhiepiskopiju. Nikad, do danas.
Tek dolaskom Porfirija Perića na tron Svetog Save stvoreni su uslovi za ovu izdaju, najveću u istoriji SPC-a. Izdaja je sprovedena pod kontrolom Aleksandra Vučića, a po nalogu njegovih američkih gospodara, koji su procenili da je došao trenutak da se razbije SPC i ozvaniči samostalnost MPC-a.
Dobro su procenili. Dobro su i pripremili celu akciju. Sveti Sinod Vaseljenske patrijaršije 9. maja 2022. priznao je samostalnost Makedonske pravoslavne crkve “na području njene nadležnosti u granicama države Severne Makedonije”.
Vaseljenski patrijarh Vartolomej je istakao da MPC više nije u raskolu sa pravoslavnim svetom, da njeni sveštenici mogu da vrše službu s pripadnicima drugih pravoslavnih crkava i da će arhijereji MPC-a dijalogom rešiti sva ostala otvorena pitanja s braćom iz “Crkve Srbije”. Patrijarh Vartolomej nije slučajno upotrebio termin “Crkva Srbije” za Srpsku pravoslavnu crkvu. Vlast u Crnoj Gori, koja podržava Crnogorsku pravoslavnu crkvu, već nekoliko godina naziva SPC “Crkvom Srbije” kako bi se stvorio utisak o teritorijalnom ograničenju kanonskih ovlašćenja Srpske pravoslavne crkve.
Sedam dana kasnije, 16. maja, na zasedanju Svetog arhijerejskog Sabora SPC-a je doneta odluka o jedinstvu sa MPC-om. Svečanom liturgijom u Hramu Svetog Save proslavljen je povratak Makedonaca pod okrilje SPC-a. Jedinstvo je trajalo devet dana. Tada je Sabor priznao autokefalnost raskolnika.
Iako je patrijarh Porfirije davao izjave o “dijalogu ljubavi” s braćom iz Makedonije, od toga nije bilo ništa. Nije ni pomenuto 800 srpskih svetinja, na kojima su raskolnici prekrečili nepodobna imena ktitora. Nije rešeno pitanje Ohridske arhiepiskopije, koja se nalazi pod jurisdikcijom SPC-a, njenog sveštenstva i monaštva, koje je pola veka izloženo progonu makedonskih civilnih vlasti i “kolega” koje su napustile svetosavski put.
Nijedan srpski episkop se nije usprotivio toj izdaji. Svi su imali prečeg posla od odbrane istorijskog, kulturnog i duhovnog nasleđa srpskog naroda i njegove crkve u Makedoniji. Ćutke su pristali na saučešće u izdaji. Za crkve i manastire iz doba Nemanjića niko nije mario, ali zato su se žestoko sukobili oko podele plena i ličnih interesa. Vladika Grigorije je nasrnuo na đakona Velibora Džomića. Posle verbalnih optužbi za lopovluk, “Biskup Grgur” je pokušao šakama da disciplinuje “Velju Krmka”. Šteta što je episkop osječkopoljski i baranjski Heruvim sprečio tuču. Još je veća šteta što su vladike taj sukob označili kao “skandal koji je bacio senku na Sabor”, a nisu videli ništa sporno u priznanju autokefalnosti Makedonske crkve.
Na izdaju nije reagovao ni mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije. Pre dve godine, Joanikije je, rame uz rame s Amfilohijem, predvodio litije u Crnoj Gori. Zbog spornog zakona o veroispovesti, koji je u decembru 2019. godine, donela vlada Mila Đukanovića, organizovani su protesti pod sloganom “Ne damo svetinje”. Tadašnji vladika budimljansko-nikšićki Joanikije bio je, u maju 2020, uhapšen zbog učešća na demonstracijama. Dve godine kasnije, ovog maja, isti Joanikije je bio prvi uz Porfirija u skopskom Sabornom hramu, kad je objavljena odluka SPC da prihvata i priznaje autokefalnost MPC-a. Joanikije je duhom i telom branio svetinje u Crnoj Gori, pa i na Kosovu i Metohiji, ali ne i one u Makedoniji.
Ni on, ni Porfirije, ni bilo koji drugi tzv. velikodostojsnik SPC-a ne može da objasni u čemu se razlikuju zadužbine Nemanjića. Pripadnici te dinastije podigli su Hilandar, Pećku patrijaršiju i Visoke Dečane. U današnjoj, jadnoj i napaćenoj, Srbiji izgradili su Sopoćane, Žiču, Mileševu, Ravanicu… Veliki župan Stefan Nemanja je u Beranama podigao Đurđeve Stupove, a kralj Milutin je na Kosovu i Metohiji digao crkvu Bogorodice Ljeviške u Prizrenu i manastir Gračanicu. Isti Milutin je u Starom Nagoričanu kod Kumanova podigao manastir Svetog Đorđa, koji sad pripada makedonskim raskolnicima, i to uz saglasnost “velikodostojnika” iz SPC-a.
Srpskih svetinja u Makedoniji odrekao se i vladika Irinej Bulović, koji je, takođe, služio zajedničku liturgiju u skopskom Sabornom hramu. Episkop bački je dobro znao šta radi. Pre deset godina se gorljivo borio protiv priznanja autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve, pa i protiv zabludelih srpskih vladika poput Lavrentija, koji je 2012. godine izjavio da MPC-u treba dati autokefalnost. Vladika Irinej je javno istakao da je Lavrentijeva izjava “nepromišljena, neozbiljna i crkveno-kanonski neprihvatljiva”.
– Vladika Lavrentije ne zna ili možda ne želi da zna ono što zna svaki student prve godine teologije, na koji način je verkovima u Pravoslavnoj crkvi sticana i davana autokefalija, odnosno takozvana nezavisnost pomesne Crkve. A, očigledno, nije ni čuo za savremeni, svepravoslavni konsenzusom formulisani stav po ovom pitanju. Da je išta o tome načuo, znao bi da nijedna pomesna Crkva, sama za sebe, ne može dati autokefaliju već samo predložiti svepravoslavno razmatranje eventualnog osamostaljenja nekih svojih eparhija. Lavrentijevska logika, jedan crkvenorazbijački puč, antisaborski i antisaborni akt samoproglašenja, izvršen uz aktivno učešće i podršku svetovne, pritom bezbožničke i anticrkvene vlasti, treba prosto-naprosto priznati: bezakonje treba proglasiti zakonitošću, raskolništvo crkvenošću, mržnju ljubavlju, zlo dobrim. Kuda bi nas to odvelo? Šta bi ostalo od Crkve i njenog bogoustanovljenog poretka? Ima li u istoriji Crkve ijednog primera za takvu metodologiju rešavanja kanonskih pitanja? Da li su blaženopočivši patrijarsi German i Pavle i toliki naši episkopi za vreme trajanja već gotovo poluvekovnog raskola bili u teškoj zabludi ili u stanju umne pomračenosti kada su, uprkos svim pretnjama tadašnjeg režima, zauzeli odlučan, a kanonski i jedini mogući stav prema crkvenim pučistima i njihovim nastavljačima? Da li su i sve pomesne Pravoslavne crkve u zabludi ili “nezrele”, kako vele vođe raskola u Skoplju, zato što, solidarno sa SPC, ne priznaju samoproglašenu autokefaliju i odbijaju kanonsko opštenje sa raskolnicima. Ako nekoliko episkopa u raskolu mogu, po svojoj teoriji, mirno i hladnokrvno, umesto predviđenih kanonskih mera, da čekaju priznanje, odnosno nagradu za rušenje crkvenog poretka, odbacivanje bratske ljubavi i gaženja sopstvenog ispovedanja vere datog pred episkopsku hirotoniju, zašto onda i bilo koji sveštenik ili monah ne bi mogao da proglasi svoju nezavisnost ili “autokefalnost” u odnosu na nadležnog episkopa – napisao je vladika Irinej u saopštenju, kojim je osudio vladiku Lavrentija za isto ovo što sada rade patrijarh Porfirije i ostali “velikodostojnici” SPC-a.
Kao što je Irinej Bulović isticao pre deset godina, priznanje autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve predstavlja crkvenorazbijački puč. Takođe, Irinej je dobro procenio da ta logika ima podršku “bezbožničke i anticrkvene vlasti”. Takva vlast je inicirala raskol u SPC, a kasnije ga, u svim svojim mutacijama, podržavala i podjarivala. Ipak, Porfirijevi prethodnici na tronu Svetog Save pružali su otpor i raskolnicima i njihovim saveznicima iz svetovne vlasti.
Patrijarh German, neposredno po povratku iz zatočeništva u nemačkom koncentracionom logoru Dahau, bio je izložen pritiscima komunističkih vlasti u Titovoj Jugoslaviji. Lazar Koliševski, tada na funkciji predsednika Izvršnog veća NR Makedonije, zahtevao je Germanovu podršku za otcepljenje Ohridske arhiepiskopije od Srpske pravoslavne crkve. “Pre bih dao glavu, nego što bih pristao na tako šta”, odgovorio je patrijarh German. Kao poslednji ustupak, preko koga ne može, neće i ne sme da ide, German je dao autonomiju makedonskoj arhiepiskopiji. Lično je rukopoložio prvog makedonskog arhimandrita Klimenta 1959. godine.
Međutim, osam godina kasnije, kad je MPC izazvala raskol, patrijarh German se suprotstavljao pritiscima iz vlasti. Odbio je poziv Josipa Broza da dođe na prijem povodom Dana republike 1968. godine. Uz izvinjenje, German je Brozu poručio da ne može da dođe na prijem na kome se nalazi i njegov kum, makedonski episkop Dositej Stojković, “koji je izdao srpstvo i postao kolovođa makedonskog raskola”. Broz je poslao Miloša Minića da sasluša patrijarha Germana i utvrdi prave razloge za nedolazak na proslavu Dana republike. “Za mene je bilo jedino novo vrlo otvoreno izneto strahovanje patrijarha Germana da je odvajanje Makedonske pravoslavne rkve od Srpske pravoslavne crkve proglašenjem autokefalnosti MP crkve samo uvod u dalje inicijative za dalje cepanje SP crkve”, naveo je Minić u pismu Brozu. To potvrđuje da je patrijarh German dobro razumeo namere komunističkih vlasti da stvaranjem autokefalnih republičkih crkava podele SPC i pretvore je u “Crkvu Srbije”.
Posle osamostaljenja Bivše jugoslovenske republike Makedonije, kontrolu nad procesom utvrđivanja autokefalnosti MPC-a preuzeli su američki obaveštajci i diplomate. Američki ambasadori u Skoplju javno su tvrdili da “srpsko crkveno pitanje ne postoji u Makedoniji”, da je sve već rešeno. Takve stavove iznosili su i predstavnici MPC, poput vladike Kirila Popovskog, koji nije skrivao u koje saveznike se uzda.
– Budući da su pravda i istina na našoj strani, nadamo se da će ubrzo Gospod da nam pomogne da se nađemo na zajedničkoj sofri u NATO-u i u Evropskoj uniji i time ćemo zasvagda biti oslobođeni od teškog bremena, koje nam je vekovima bilo nasilno nametano od nekih suseda i koje smo morali trpeljivo da nosimo, te sada jednom zauvek da ga odbacimo – rekao je Popovski u intervjuu za časopis Makedonsko Sonce.
Makedonski raskolnici imali su i podršku Vatikana. Još u devetom veku, u vreme pape Nikole, Vatikan je objavio nameru da sve slovenske teritorije stavi pod svoju jurisdikciju. Istorijske okolnosti su se menjale, ali ne i namere rimokatoličkih poglavara, koji su stimulisali raskole u pravoslavnim pomesnim crkvama. Dok je skopska arhiepiskopija bila pod upravom nekanonskog bugarskog egzarhata, 1891, godine, mitropolit Teodosije se ponudio Vatikanu. Predložio je plan po kome bi stvorio “Makedonsku crkvu”, koju bi, zajedno sa svim vernicima, uveo u uniju s Rimom. Zauzvrat, tražio je da ga Vatikan prizna za poglavara unijatske “Makedonske crkve”. Papski nuncije Boneti prihvatio je ponudu, ali od tog posla nije bilo ništa jer su se suprotstavile vlasti u Istanbulu i Sofiji.
Ipak, makedonski raskolnici su do danas ostali okrenuti prema Vatikanu. To je priznao i aktuelni tzv. arhiepiskop Makedonske pravoslavne crkve Stefan.
– Zahvaljujem se Vatikanu na onome što je učinio za kadrove Makedonske pravoslavne crkve. Ja sam jedan od njih. Imao sam priliku da studiram na institutu Sveti Nikola u Bariju, sa saglasnošću i stipendijom Vatikana, na čemu im se iskreno zahvaljujem – rekao je nedavno arhimandrit Stefan u intervjuu za Hrvatsku radio-televiziju.
Uticaj Amerike i Vatikana, pokazalo se, bio je jači od crkvenih kanona, pa i od evropskih pravosdusnih institucija. Predstavnici SPC i MPC u maju 2002. godine potpisali su tzv. Niški sporazom o prevazilaženju raskola. Raskolničke eparhije u Makedoniji dobile su najširu crkvenu autonomiju, a Ohridska arhiepiskopija se vratila pod okrilje SPC-a, s pravom da samostalno bira svoje predstojatelje, koje potvrđuje patrijarh SPC-a. Sporazum je važio 11 dana, dok pod pritiskom tadašnjeg makedonskog režima i američkih diplomata, predstavnici MPC-a nisu održali konferenciju za medije na kojoj su objavili da je potpisan “radni dokument, koji nema obavezujući karakter”.
U skladu s odredbama Niškog sporazuma, patrijarh Pavle je 2005. godine potpisao “Tomos” o crkvenoj autonomiji Pravoslavne orhidske arhiepiskopije. Tim ukazom potvrđeno je da se na čelu Ohridske arhiepiskopije nalazi mitropolit veleški i povardarski Jovan Vraniškovski. Tada je počeo drakonski progon mitropolita Jovana. Tri puta je osuđivan na zatvorsku kaznu, da bi na robiji proveo ukupno pet i po godina.
– Progon je počeo 2002. godine, a pojačao se posle izdavanja “Tomosa” 2005. Poslednji put sam zatvoren 2011. godine. Iz zatvora sam izašao 2015. i od tada nije bilo većih incidenata. Valjda su ispucali sve što su imali, shvatili su da su osuđeni od svih zbog toga što su radili miroljubivim ljudima u Ohridskoj arhiepiskopiji, zato vlada neko prividno primirje. Makedonska država ne priznaje Ohridsku arhiepiskopiju, iako je ona starija od svake države. Mi smo nedavno proslavili hiljadugodišnjicu osnivanja Ohridske arhiepiskopije, a ova vlast nas i danas ne priznaje kao versku zajednicu – rekao je mitropolit Jovan u intervjuu u novembru 2021. godine.
Evropski sud za ljudska prava u Strazburu, postupajući po tužbi iz 2007, doneo je odluku 2019. godine po kojoj je obavezao Severnu Makedoniju da prizna Ohridsku arhiepiskopiju. Presuda iz Strazbura nikada nije izvršena.
Umesto nje, izvršena je presuda iz Beograda. Da bi se olakšalo priznanje autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve, patrijarh Porfirije je penzionisao mitropolita Jovana Vraniškovskog. Porfirije je jednim potpisom obesmislio sve žrtve koje je podneo Jovan, kao i mnogi drugi sveštenici i monasi u Makedoniji, koji su odbijali da učestvuju u raskolništvu.
Vašington, Lengli, Rim, Carigrad, Sofija, Skoplje… Svi centri moći zajedno ne bi uspeli da razbiju jedinstvo Srpske pravoslavne crkve. Taj posao su obavili članovi Svetog arhijerejskog Sabora, a po nalogu svog samoproklamovanog Boga Sunca Aleksandra Vučića.
Dva dana nakon što je Sabor SPC obmanuo javnost objavom o “obnavljanju kanonskog jedinstva sa Ohridskom arhiepiskopijom”, Vučić je u Predsedništvu Srbije održao sastanak s patrijarhom Porfirijem i 36 episkopa. Vučić je održao jektenije u kome je istakao da se “Srbija nalazi pod velikim pritiscima, u mnogo težoj situaciji nego što izgleda, ozbiljni oblaci se nadvijaju nad našom zemljom i biće sve teže sačuvati interese jer će pritisci biti sve teži”. Porfirije Perić se zahvalio Vučiću na “odgovornom ponašanju u ovoj situaciji” i istakao da je “za našu crkvu najvažnije stanje crkve u matici, a to je Srbija”. Porfirije je to dokazao na delu, priznavanjem autokefalnosti makedonskoj raskolničkoj crkvi.
– Radujmo se danas. Radujmo se jer nas je Gospod pogledao i radujmo se jer se s nama raduje čitava crkva, raduju se nebo i zemlja, raduju se kada se braća vole i grle u Hristu Gospodu, kada slave ime Božije. Radujmo se što smo, evo, posle 55 godina služili svetu liturgiju najpre u Beogradu, a onda i u Skoplju – rekao je Porfirije Perić u besedi posle službe u skopskom Sabornom hramu.
Radovao se i makedonski predsednik Stevo Pendarovski, koji je autokefalnost MPC-a proglasio za “ostvarenje vekovnog sna Makedonaca”. Pendarovski je rekao da mu je Vučić, prilikom susreta u Davosu, istakao da podržava odluku Srpske pravoslavne crkve i da je priznanje makedonske autokefalnosti “korak u pravom smeru”.
Za razliku od Porfirija, makedonskog arhimandrita Stefana, Pendarovskog i Vučića, nisu se obradovali Srbi u Makedoniji. Miloš Stojković, istoričar iz Skoplja, ukazao je na ono što su ignorisali episkopi, koji su odlučili da priznaju autokefalnost makedonskim raskolnicima.
– Makedonska pravoslavna crkva je do sada prizivala “ukrajinski” scenario i obraćala se ili Bugarskoj pravoslavnoj crkvi, kao majci, ili Fanaru “istočnom papi”, a pravu majku Crkvu nazivala neprijateljem, asimilatorom, šovinistima, ubicama. Poštovanje kanonskog poretka SPC-a smatrala je “velikosrpskom pretenzijom”. Makedonija je primer svima koji sanjaju da na našim grobovima ostvaruju svoje anti-identitete i državne paracrkve. Mi, Srbi iz Stare Srbije, koji se pored najsvetijih nemanjićkih zadužbina rađamo, živimo i umiremo, tužna srca se pribojavamo da nismo postali “kusur” u dogovorima sa sledbenicima raskolničke Bugarske egzarhije. Pravoslavna Ohridska arhiepiskopija i preko nje jedinstvo sa našom Srpskom pravoslavnom crkvom bila nam je do sada nada i uteha da se svetosavska spona neće prekinuti – napisao je Stojković.
Dušan Ilić, saradnik Instituta za evropske studije, podsetio je članove Sabora SPC-a da je alternativa priznanju autokefalnosti MPC-a “ispovedanje vere i mučeničko stradanje” po ugledu na svetitelje Đorđa Kratovca, Zlatu Maglensku, Đakona Avakuma, sveštenika Tase Konevića i arhiepiskopa Jovana Vraniškovskog.
– Čiji će od sada biti grobovi naših predaka, koji su krvarili za oslobođenje Stare Srbije, odnosno ko će se starati o njima? Braća Makedonci, koji u svojoj Sabornoj crkvi u Skoplju kao glavnu svetinju drže telo unijate Goce Delčeva? Ne bih rekao. Da li će sada biti moguće održati pomen na grobu mog čukundede Milana Ilića, srpskog vojnika palog na Kajmakčalanu, sahranjenog u selu Bač kod Bitolja, ili njegovog rođaka, vojvode Petka Ilića Nagoričkog, sahranjenog u Starom Nagoričanu kod Kumanova? Da li će to raditi bratska makedonska jerarhija, koja je svojim delovanjem poništila sve za šta su dotični položili svoje živote? Odgovor je kristalno jasan – neće! Ono “Ne damo svetinje” u Crnoj Gori, od pre dve godine, pretvorilo se u “Poklanjamo svetinje” u Severnoj Makedoniji – napisao je Dušan Ilić, jedan od retkih intelektualaca koji se usudio da kritikuje pučiste, koji su razbili jedinstvo Srpske pravoslavne crkve.
Istorija, državni i nacionalni interesi, pa i interesi SPC-a ne zanimaju Vučića i njegovog patrijarha Porfirija. Ne zanimaju ih ni Ustav i zakoni. Kao što Vučić svakodnevno krši Ustav Republike Srbije, tako je Porfirije Perić priznavanjem autokefalnosti Makedonskoj pravoslavnoj crkvi prekršio Ustav SPC-a. U crkvenom Ustavu iz 1957. godine ne postoji odrednica kojom bi bilo koji crkvenojerarhijski organ bio ovlašćen da prizna odvajanje eparhija ili mitropolija.
Član 1. definiše Srpsku pravoslavnu crkvu kao “jednu, nedeljivu i autokefalnu”. U članu 16 navodi se da “odluke o osnivanju i ukidanju eparhija donosi Sveti arhijerejski Sabor, sporazumno sa Patrijaršijskim savetom”. Tu se pominje osnivanje i ukidanje eparhija, ali ne i priznavanje njihove autokefalnosti. Međutim, patrijarh Porfirije i svi članovi Sabora svesno su prekršili Ustav SPC-a i izvršili puč, koji je vladika Irinej Bulović nekada nazivao bezakonjem.
– Bože, pomozi nam, ne daj nam ono što smo zaslužili – rekao je jedan vladika na večeri s Vučićem, kad je shvatio da se sprema najveća izdaja u istoriji Srpske pravoslavne crkve. Nažalost, izgleda da ga Bog nije čuo od aplauza, kojima su srpske vladike pozdravile rasturanje vlastite Crkve.
